Tüp bebek tedavisi sırasında yumurta uyarıcı ilaçlar uygulanmasında amaç sağlıklı biçimde çok sayıda yumurta elde etmektir. Bu tedavi sürecinin adı ’’kontrollü ovarian hiperstimulasyon’’ olarak adlandırılır. Aslında yumurta kesecikleri aktive edilirken bir şekilde birçok olguda hafif hiperstimülasyon olmaktadır. Ancak bu durumun abartılı olarak ortaya çıkması hiperstimülasyon sendromu olarak adlandırılır ve orta-ciddi formları tedavilerin %5 inde karşımıza çıkmaktadır.
Yumurta rezervi kısıtlı ya da ileri yaş kadınlarda çok daha az olasılıkla karşımıza çıkarken yumurtalık rezervi çok olan ve özellikle polikistik over sendromu olan kadınlarda daha sık karşılaşılabilmektedir.
Ultrasonografide her iki overde 10’un üzerinde antral folikül varsa, anti müllerian hormon 3 ün üzerinde ise, genç ve zayıf kadında, daha önceden hiperstimulasyon sendromu geçirmiş kadında ve yüksek doz gonadotropin kullanımında risk artmaktadır.
Bu durumda risk grubunun çok iyi belirlenmesi ve gonadotropin dozlarının düşük tutulması, ultrasonografi ile yumurta takiplerinin daha sık yapılması, kan estradiol düzeylerinin izlenmesi önleme ve erken tanı açısından çok yararlı olacaktır.
Yumurta kesecikleri büyürken aşırı uyarılmış yumurtalıklardan üretilen yüksek hormon düzeyleri damar geçirgenliğini artırır ve damar içindeki sıvı damar dışına çıkmaya başlar, batın boşluğunda, daha seyrek olarak da akciğer zarlarında, ender olarak da kalp zarı içinde bile sıvı birikebilir. Yumurtalıklar aşırı uyarılma nedeniyle irileşmiştir ve ağrı yapabilir.
- Bulantı, kusma
- Alt batında ağrı ve şişkinlik
- Çarpıntı
- Nefes darlığı
- İdrar miktarı azlığı
- Bacakta ağrılı şişlik ve renk değişimi
- Sıvı- elektrolit değişiklikleri
- Dehidratasyon (sıvı kaybı) görülebilir.
Hiperstimulasyon sendromunun hafif olduğu olgularda evde yatak istirahati, bol sıvı alınması ve ağrı kesicilerle tedavi edilir. Ancak bu arada ekiple her gün ya da gün aşırı konuşulup durum hakkında karşılıklı bilgi alışverişi yapılmalıdır. Evde günlük kilo artışı ve bel çevresi ölçümünde yarar vardır. Günde 2 kilogramdan fazla artış olması ya da bel çevresinde 3 cm den fazla kalınlaşma sendromun şiddetinin arttığını gösterebilir ve tekrar değerlendirmeyi gerektirir.
Orta ve şiddetli vakalarda hastaneye yatırılarak tedavi görmek gerekir. Bu olgularda hem sıvı ve elektrolit dengesi yapılır ve hem de böbrek kanlanması ve fonksiyonları düzenlenir. Pıhtılaşma meylinin arttığı bu olgularda günlük heparin uygulaması yapılmalıdır. Bu süreç sırasında anti emboli çorabı giyilmesi ve hareketin korunması sağlanmalıdır.
Orta ağır hiperstimulasyonda aşırı uyarılmış yumurtalıklar oldukça hassastır ve batın içi kanamaya neden olabilir. Egzersiz ve cinsel aktivite kısıtlanmasında yarar vardır. Yumurtalıkların kendi etrafında dönmesi (torsiyon) da bu grupta acil cerrahi gerektiren bir durumdur.
Kadının hiperstimulasyon sendromu konusunda bilgilendirilmesi takip ve erken tanı açısından çok önemlidir. Sıkıntıların zamanında fark edilmesi ve bulguların iyi değerlendirilmesi sürecin iyi yönetilmesini kolaylaştıracaktır.
Takip sırasında aşırı yumurta oluşumunun engellenmesi her zaman mümkün olmayabilir ve kadın düşük doz ya da ortalama dozlara da aşırı cevap verebilir. Bu durumda gonadotropin dozunun azaltılması ya da yumurta çatlatılmadan önce bir ya da birkaç gün ilaca ara vermek yararlı olabilir. Yumurta çatlatmak için uygulanan HCG enjeksiyonu sendromun şiddetini çok artırabilir. Bu durumda sikusu tamamıyla iptal etmek, HCG dozunu düşürmek ya da GnRH agonistleri ile uygulama yapmak olasılıkları düşünülebilir.
Bu arada hiperstimülasyon sendromu gebelik oluşumuna engel teşkil etmediği gibi çok sayıda yumurta ve embriyo elde edilen bu vakalarda gebelik şansı da az değildir. Ancak gebelik oluşumu HCG salınımı nedeniyle sendromun şiddetinin artmasına ve sürecin uzamasına neden olabilir. Bu nedenle embriyoların tümü dondurulup kadın tamamen rahatladıktan sonra bir sonraki siklusta endometrium hazırlandıktan sonra embriyo transferi yapılabilir. Transfer yapılacaksa da çoklu embriyo transferinden kaçınmak ve tek embriyo transferi yapmakta yarar vardır.